ՄԵԿՆԱՐԿԵՑ «ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅԱՆ ԴՊՐՈՑ 2025» ԾՐԱԳԻՐԸ

2025թ. նոյեմբերի 24-ին մեկնարկեց «Փիլիսոփայության դպրոց 2025» ծրագիրը: Այս նախաձեռնությունը, որը ծնվել է հայ փիլիսոփայական համայնքի մի խումբ երիտասարդ գիտնականների կողմից, միտված է նոր մշակույթի ձևավորմանը՝ քննադատական մտածողության և փաստարկված հանրային բանավեճի մշակույթի զարգացմանը։ 

Ծրագրի տեսլականը

Ծրագրի հեղինակներն ու կազմակերպիչները ջերմորեն ողջունեցին մասնակիցներին, պատմեցին ծրագրի հիմքում ընկած գաղափարների, դպրոցի ստեղծման շարժառիթների և նպատակների մասին։ Դպրոցը նախաձեռնվել է երիտասարդների, տարբեր մասնագիտական համայնքների, ինչպես նաև հասարակական, կրթական և այլ ոլորտների ներկայացուցիչների շրջանում փիլիսոփայական, քննական և քննադատական մտածողությունները զարգացնելու նպատակով։

Դպրոցի գլխավոր նպատակն է հանրամատչելի դարձնել փիլիսոփայական գիտելիքը, ծանոթացնել հիմնարար հայեցակարգերին ու հարցադրումներին և խթանել հետաքրքրությունը փիլիսոփայության նկատմամբ։ Ծրագրի առանցքային նպատակներից մեկը փաստարկված հանրային բանավեճի մշակույթը խթանելն է։

Ծրագրի հեղինակները շեշտեցին, որ իրենք ձգտում են ոչ միայն փիլիսոփայության մասին գիտելիք տալու, այլ մտածողության մի ամբողջ համակարգ ձևավորելու։ Մենք չենք կարող իմաստալից խոսել ազգային ինքնության կամ ապագայի մասին, եթե նախապես չենք տիրապետում տրամաբանության հիմնարար գործիքներին։ Սա բանավեճի որակը բարելավելու փորձ է։

Դասընթացի կառուցվածքը և թեմատիկ ուղղությունները

Առաջին հանդիպման ընթացքում մանրամասն ներկայացվեց ծրագրի կառուցվածքը, որը նախատեսված է 4-շաբաթյա ինտենսիվ դասընթացի տեսքով։ Դպրոցի հանդիպումները տեղի կունենան 2025 թվականի նոյեմբերի 24-ից մինչև դեկտեմբերի 19-ը։ Ընդհանուր առմամբ նախատեսված է 12 հանդիպում, որոնք անցկացվելու են շաբաթական երեք անգամ՝ երկուշաբթի, չորեքշաբթի և ուրբաթ օրերին ժամը 14:30-16:30-ին։ Դասընթացները ներառում են ինտերակտիվ դասախոսություններ, անհատական և խմբային վարժություններ, քննարկումներ և բանավեճեր, որոնք ուղղված են մտածելու, հիմնավորելու և հստակ արտահայտվելու գործիքակազմը ձևավորելուն։

Դասընթացը բաժանված է երեք հիմնական թեմատիկ ուղղությունների՝

1. Փիլիսոփայական մտածողություն և ձևական տրամաբանություն. Սա առաջին բլոկն է։ Թեև անվանումը կարող է մի քիչ վախեցնող թվալ, իրականում դա մտքի գործիքակազմի յուրացումն է։ Այս փուլը սովորեցնում է տարբերել փաստը կարծիքից, տեսնել փաստարկի թույլ կողմերը կամ բացահայտել մանիպուլյացիաները։ Այսինքն՝ նախ ստացվում են «զենքերը»։

2. Ազգային ինքնություն, հիշողություն և պատմություն. Այս բլոկում մասնակիցները ստացված գործիքակազմը կկիրառեն բարդ ու կարևոր թեմաները ուսումնասիրելիս։ Բանախոսները նշեցին, որ անհնար է քննարկել կոլեկտիվ հիշողությունը, եթե նախապես պայմանավորված չեն տրամաբանության կանոնները, հակառակ դեպքում քննարկումը կվերածվի զգացմունքների բախման։

3. Էթիկա, պատասխանատվություն և ապագա. Երրորդ բլոկը հարցադրում է անում այն մասին, թե ինչպես կարելի է ավելի լավ որոշումներ կայացնել վաղվա համար, իմանալով, թե ինչպես ճիշտ մտածել և վերլուծել մեր անցյալը։

Հանդիպումները տեղի են ունենում ԵՊՀ Փիլիսոփայության և հոգեբանության ֆակուլտետում, 3-րդ հարկի 309 լսարանում։

Գիտելիքի կիրառումը. Էսսեների մրցույթ և քննարկումներ

Կազմակերպիչները նշեցին, որ ծրագիրը չի սահմանափակվում միայն դասախոսություններով։ Որպես սովորած նյութի կիրառման և սեփական փաստարկները կառուցելու կարևոր միջոց, հայտարարվելու է էսսեների մրցույթ։ Առաջարկվող թեմատիկ ուղղությունները կհամապատասխանեն դասընթացի երեք բլոկներին։ Այս մրցույթի նպատակն է մասնակիցներին ընձեռել հնարավորություն կիրառել բանախոսությունների արդյունքում յուրացրած գիտելիքներն ու պրակտիկ գործիքները տարբեր թեմաների վերաբերյալ իրենց տեսակետերն ու փաստարկներն արտահայտելիս։

Հանդիպման սկզբում մասնակիցներին ներկայացված նաև նախադասընթացային հարցաշարը, որը նպատակ ունի ստուգելու ծրագրի երեք հիմնական թեմատիկ ուղղությունների վերաբերյալ մասնակիցների գիտելիքները ծրագրի մեկնարկին։ 

Հարց ու պատասխան

Առաջին հանդիպման ամենահետաքրքիր պահերից մեկը հարցուպատասխանի հատվածն էր։ Այնտեղ իրար էին խառնվում կազմակերպչական հարցեր (օրինակ՝ դասընթացների օրերը աշխատանքի հետ համատեղելու մասին կամ համալսարանական դասերին չխանգարելու մասին հարցերը), և խորը փիլիսոփայական հարցադրումները։ Մասնակիցները բարձրացրին այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են՝ «Արդյո՞ք կենդանիներն ունեն գիտակցական» կամ «Որքա՞նով է արդիական փիլիսոփայությունը մեր օրերում»։ Մի պահ նույնիսկ հնչեց այնպիսի արմատական հարց, ինչպես՝ «Իսկ դուք որքանո՞վ եք վստահ, որ գոյություն ունեք»։

Հենց այդ պահերին զգացվեց, որ «Փիլիսոփայության դպրոց 2025»-ը սովորական դասախոսությունների վայր չէ, այլ մի հարթակ, որտեղ կարելի է տալ ամենահամարձակ և ամենաբարդ հարցերը։ Այդպիսի հարցադրումները ցույց են տալիս, որ մարդիկ եկել են ոչ թե պատրաստի պատասխաններ ստանալու, այլ ճիշտ հարցեր տալ սովորելու։

«Փիլիսոփայության դպրոց 2025»-ի երկրորդ հանդիպումը նվիրված էր այն հիմնարար գործիքակազմին, որն անհրաժեշտ է փիլիսոփայական մտածողության և փաստարկված գրավոր խոսքի զարգացման համար։ Հանդիպման բանախոսներն էին Դավիթ Աքելյանը և Հարություն Մանվելյանը։

Հանդիպումը սկսվեց ծրագրի վերաբերյալ մասնակիցների ակնկալիքների, ներդրումների և մտահոգությունների հավաքագրմամբ։ Սա նպաստեց համատեղ աշխատանքի մթնոլորտի ստեղծմանը, որպեսզի դասընթացավարները ճիշտ հասկանան մասնակիցների կարիքները, և դասընթացը կարողանա անընդհատ բարելավվել։

Բանախոսներն անցկացրին ծանոթացման խաղ, որտեղ խմբերը փորձում էին գտնել երեք փիլիսոփայական գաղափար, որոնք միավորում են իրենց։ Այնուհետև, ամենաստեղծագործական մասերից մեկը եղավ իդեալական փիլիսոփայի կերպարի վերակառուցումը՝ քննարկելով, թե ինչ համոզմունքներ, աշխարհայացք և որակներ պետք է ունենա այդ կերպարը։

Այս քննարկումները ծառայեցին որպես տրամաբանական կամուրջ դեպի օրվա հիմնական թեման՝ Ի՞նչ է փիլիսոփայական մտածողությունը։

Ի՞նչ է փիլիսոփայական մտածողությունը 

Փիլիսոփայական մտածողությունը հարցեր տալու, երկխոսելու և քննադատաբար մտածելու արվեստն է։ Մարդը սկսում է հասկանալ ինչ-որ բան, երբ ինքն իրեն և զրուցակցին հարցեր է տալիս, քննարկում և քննադատաբար մտածում։

Առանցքային գաղափարն այն է, որ ճշմարտությունը ոչ թե պատրաստի պատասխան է, այլ մի գործընթաց, որն ի հայտ է գալիս երկխոսության, մտքերի գրոհի, բախման, քննության, կասկածի և հարցադրումների արդյունքում։

Հատուկ ուշադրություն դարձվեց Սոկրատյան մեթոդին։ Հարցերի շարունակվող շղթայի միջոցով, երկխոսողները նախ փորձում են բացահայտել, ապա հիմնավորել իրենց համոզմունքները, պատկերացումներն ու սկզբունքները աշխարհի վերաբերյալ, որոնք ձևավորում են իրենց կենսակերպը։ Հարցուպատասխանի այս շղթան թույլ է տալիս դուրս բերել թաքնված ենթադրությունները և նախադրյալները։

Փիլիսոփայական Մտածողության Առանձնահատկությունները

Փիլիսոփայական մտածողությունն ունի մի շարք առանձնահատկություններ, որոնք այն տարբերում են առօրյա կամ զուտ գիտական մտածողությունից:

1. Նպատակն ու ուղղվածությունը. Ձգտում է հասնել հիմնարար ըմբռնման՝ պարզաբանելով հասկացությունները, բացահայելով ենթադրյալները և հիմնավորելով պնդումները։

2. Աբստրակցիայի (վերացարկվածության) մակարդակը. Գործում է բարձր աբստրակցիայի մակարդակում, հարցադրելով «Ի՞նչ է X-ը» կամ «Ի՞նչ հիմնավորմամբ գիտենք, որ X-ը»։ Այն ընդհանրացնում է դեպքերը և ստեղծում տեսական շրջանակներ։

3. Հիմնավորման չափանիշները. Պահանջում է հստակ փաստարկում, մտքերի ներքին անհակասականություն, հակափաստարկների դիտարկում և հասկացությունների պարզություն։ Այն թույլ է տալիս դանդաղ առաջընթաց՝ հանուն խստապահանջության։

4. Մեթոդներն ու գործիքները. Կիրառում է հասկացողական վերլուծություն, փաստարկների վերակառուցում, մտավարժանքներ (thought experiments), համակարգային կասկած, տարբերակումներ և, ըստ անհրաժեշտության, ֆորմալ տրամաբանություն։

5. Վերաբերմունքը կասկածի և անորոշության նկատմամբ. Կասկածը դիտվում է որպես մեթոդաբանական գործիք։ Այն քննության է ենթարկում մեր իմացության և համոզմունքների հիմքերը և փորձում է կառուցել հիմնավորված կամ համահունչ նկարագիրը անորոշության մասին։

6. Երկարաժամկետ քննախոսություն. Այս մտածողությունը հանդուրժում է երկար քննությունը և քննարկումը, գաղափարների փուլային կամ կրկնվող կատարելագործումը։ Այն նախընտրում է բացատրական և իմաստային խորությունը, քան արագությունն ու լայն ըմբռնումը։

7. Ինքնահայեցողութուն և մետամտածողություն. Զբաղվում է մետամակարդակի հարցերով, անդրադառնալով հենց մտածողության գործընթացին, կողմնակալություններին, աղճատումներին, տրամաբանական խնդիրներին, սխալներին և լեզվին։

8. Հանրային խոսք և բանավեճ. Ձգտում է փաստարկներով պաշտպանելի դիրքորոշումների, որոնք հաղորդվում են տրամաբանված, հիմնավորված խոսքի կամ ֆորմալ փաստարկային կառուցվածքների միջոցով։ Այն գնահատում է հակափաստարկը և բանավեճը։

Ի՞նչ է փիլիսոփայական տեքստը (էսսեն)

Մեծ ուշադրություն դարձվեց փիլիսոփայական մտածողության կիրառական կողմին՝ փիլիսոփայական էսսեի կառուցվածքին։ Փիլիսոփայական էսսեն այնպիսի տեքստ է, որտեղ մասնակիցը վերցնում է մեծ ու բարդ հարց կամ հիմնախնդիր և փորձում է հասկանալ այն՝ հնարավորին չափ հստակ, տրամաբանված ու ուշադիր մտածելով ընտրված թեզի առկա փաստարկների ու հակափաստարկների և մտքի կանոնավորության մասին։

Էսսեի Հիմնարար Սկզբունքները

• Այստեղ չկա «քո կարծիքը»: Խնդիրը պարզապես կարծիք գրելը չէ, այլ պնդումը կամ թեզը շատ պարզ, հասկանալի փաստարկներով հիմնավորելն է։

• Փիլիսոփայական էսսեն տրամաբանական կառուցվածքով տեքստ է, որտեղ ռացիոնալ փաստարկի միջոցով հիմնավորվում է այս կամ այն պնդումը։

• Խնդիրը ոչ թե «գեղեցիկ և հուզիչ» տեքստ գրելն է, այլ սեփական պնդումը պարզ, հասկանալի և հիմնավոր փաստարկների միջոցով ներկայացնելը։

• Էսսեի գեղեցկությունը գաղափարների մեջ է, իսկ լեզուն պարզապես գործիք է դրանք հստակ փոխանցելու համար։

• Էսսեն պետք է պաշտպանի և հիմնավորի որևէ թեզ՝ տրամաբանական ու ռացիոնալ փաստարկներով։

Փաստարկային Կառուցվածքի Պահանջը. Փիլիսոփայական տեքստը պահանջում է ոչ միայն պնդումը հիմնավորող փաստարկներ (A, B, C) ներկայացնել, այլև դուրս մղել կամ հերքել հակափաստարկները (D, E, F)։ Այսինքն, պետք է ցույց տալ, թե ինչու հակառակ կարծիքները դեմ այդքան էլ ամուր չեն, և ինչու, օրինակ, D, E, F փաստարկները տեղին չեն կամ սխալ են։

Փիլիսոփայական Էսսեի 10 Քայլերից Բաղկացած Ուղեցույցը

Մանրամասն ներկայացվեցին կոնկրետ քայլեր, թե ինչպես գրել էսսե՝ սկսած թեմայի ընտրությունից մինչև եզրակացությունը։

1. Թեմայի ընտրություն. Ուսումնասիրել թեման, առնչվող հիմնական հարցերը և (հակա)փաստարկները։ Պետք է համոզվել, որ ընտրված թեզը փիլիսոփայական է, ոչ թե զուտ գիտական, որը հիմնված է էմպիրիկ տվյալների վրա (օրինակ, Գլոբալ տաքացման մասին գիտական փաստարկը դառնում է փիլիսոփայական, երբ հարց է բարձրացվում բարոյական պարտավորությունների մասին)։

2. Հստակ և բացահայտորեն ձևակերպված թեզիս. Էսսեի սկզբում պետք է անմիջապես և հստակ կերպով ձևակերպել այն թեզը կամ տեսակետը, որը պաշտպանվելու է։ Թեզը պետք է լինի պարզ, հստակ և հակիրճ։

3. Ներածություն. Ներածությունը պետք է հակիրճ լինի, բացատրի աշխատանքի կառուցվածքը, ներառի հիմնական թեզի ձևակերպումը և ներկայացնի հիմնական փաստարկների դիտանկյունները։

4. Սահմանումներ. Պետք է ճշգրիտ սահմանել բոլոր հիմնական հասկացությունները, եզրույթները և գաղափարները, որոնց վրա հիմնվում է քննարկվող թեզը և ներկայացվող փաստարկները։

5. Փաստարկներ. Ներկայացնել հստակ և հիմնական փաստարկներ, դրանք տարանջատելով սեփական և այլոց փաստարկների միջև։ Պաշտպանել դրանք քայլ առ քայլ և պատճառահետևանքային կապերի վերհանման միջոցով։

6. Առարկություններ. Քննարկել և ներկայացնել առնվազն մեկ լուրջ, հիմնավոր հակափաստարկ։ Այն պետք է վերլուծվի օբյեկտիվորեն և առանց կողմնակալության։ Եթե քննադատվում է փաստարկ, պետք է հստակ նշել, թե դրա որ քայլին կամ հատվածին է ուղղված քննադատությունը։

7. Պատասխաններ. Հակադարձել և պատասխանել առկա առարկություններին ու հակափաստարկներին։ Պաշտպանել սեփական պնդումը կամ, անհրաժեշտության դեպքում, վերանայել այն։

8. Օրինակներ. Օգտագործել մտափորձեր, պատկերավոր կամ տրամաբանական իրավիճակներ կամ իրական օրինակներ՝ փաստարկները փորձարկելու և դրանք պարզ ու հստակ ներկայացնելու համար։

9. Եզրակացություն. Պետք է հստակ ցույց տալ, թե ուր տարավ մտքի ընթացքը։ Եզրահանգումները պետք է անմիջականորեն բխեն ներկայացված նախադրյալներից և վերլուծությունից։ Պետք է անդրադառնալ թեզի պրակտիկ-տեսական նշանակությանը և այն ընդունելու կամ մերժելու հետևանքներին։

10. Բովանդակային և կառուցվածքային գնահատում. Համոզվել, որ տեքստն ունի համապատասխան տրամաբանական կառուցվածք։

Գնահատման Չափանիշներ և Տեխնիկական Պահանջներ

Հանդիպման վերջում ներկայացվեցին էսսեի տեխնիկական պահանջներն ու գնահատման չափանիշները։

• Ծավալը. 3-8 էջ (MS Word, A4, 2mm)։

• Բովանդակային պահանջ. Ներկայացվող վերլուծությունը պետք է կազմի աշխատանքի հիմնական բովանդակության առնվազն 50% -ը, իսկ սեփական փաստարկների և/կամ վերլուծության ներկայացմանը պետք է նվիրել աշխատանքի առնվազն երկու երրորդը։

• Վերջնաժամկետը. Դեկտեմբերի 12, 2025։

Գնահատման չափանիշներն են.

1. Թեզի ներկայացվածությունը, ուսումնասիրվածությունը և վերլուծված լինելը։

2. Փաստարկների կառուցվածքը։

3. Առարկությունների և հակափաստարկների ներկայացված և վերլուծված լինելը։

4. Տրամաբանական կառուցվածքի պահպանումը։

5. Լեզվի հստակությունը (հասկացությունների, եզրույթների ներկայացումը, ընդհանուր ընթեռնելիությունը)։

6. Տեխնիկական չափանիշների պահպանումը։

Արհեստական Բանականության (ԱԻ) Օգտագործումը ԱԻ-ից օգտվելը խրախուսվում է, սակայն բացառապես սահմանափակ դեպքերում՝

• Թեմատիկ ուղղության, թեզի, առկա փաստարկների, մոտեցումների ուսումնասիրում։

• Անհրաժեշտ գրականության հայտնաբերում։

• Մեկ անգամ ԱԻ-ից ուղիղ մեջբերում կատարելու հնարավորություն՝ հղում տալով օգտագործված երկխոսության կամ ռեսուրսին։

Փիլիսոփայության դպրոց 2025-ի երրորդ հանդիպումը նվիրված էր տրամաբանական մտածողությանը։

Փիլիսոփայության պատմության, տեսության և տրամաբանության ամբիոնի դասախոս Հովհաննես Հովհաննիսյանը հանդես եկավ անչափ հետաքրքիր բանախոսությամբ՝ ներկայացնելով դասական և ոչ դասական տրամաբանական համակարգերի տարբերությունները, տրամաբանական մտածողության առանձնահատկությունները, հաճախ հանդիպող մտքի սխալները և դրանց հաղթահարման տրամաբանական գործիքներն ու միջոցները։

Մի բան, որը հատկապես տպավորիչ էր, այն միտքն էր, որ մենք բոլորս կարծում ենք, թե տրամաբանորեն ենք մտածում, սակայն կարող է պարզվել, որ մենք բաց ենք թողնում պատկերի կեսը։ Եկեք հասկանանք, թե որն էր այդ «մյուս կեսը»։

Տրամաբանության երկու աշխարհները. դասականից դեպի ոչ դասական տրամաբանություն

Հանդիպումը սկսվեց տրամաբանության առարկայի և նշանակության ներկայացմամբ։ Բանախոսը հստակ տարբերակեց տրամաբանության երկու մեծ ուղղություններ՝ դասական և ոչ դասական։

1. Դասական Տրամաբանություն (Արիստոտելյան Հիմքը)

Այն «կեսը», որը մենք սովորաբար մտածում ենք տրամաբանության մասին, հենց դասական տրամաբանությունն է։

• Սահմանում և Առարկա. Ավանդական ձևական (արիստոտելյան) տրամաբանությունը գիտություն է մտքի ձևերի և դրանց կանոնավոր շաղկապման սկզբունքների մասին։ Այն ընդգրկում է նաև մաթեմատիկական, ձևայնացված տրամաբանությունը (ասույթների, պրեդիկատների և դասերի հաշիվները)։

• Հիմնադիր և Պահանջներ. Այս գիտության հիմնադիրը մ.թ.ա. 4-րդ դարի փիլիսոփա Արիստոտելն է։ Տրամաբանության ձևավորումը պայմանավորված էր Հին Հունաստանում իմացության զարգացման և հրապարակային բանավեճերի պրակտիկ պահանջներով, ինչպիսիք էին՝ «Ինչպե՞ս ճիշտ մտածել», «Ինչպե՞ս ճիշտ շարադրել մտքերը», և «Ինչպե՞ս դա անել տպավորիչ ու ազդեցիկ»։

• Մտքի Ձևեր. Մտքի ձևերը մտածողության կառուցվածքային տարրերն են, որոնց օգնությամբ ձևավորվում են կշռադատություններն ու բանական ճանաչողությունը։ Դրանք են՝ Հասկացությունը, Դատողությունը և Մտահանգումը։

• Կանոնավորություն. Դասական տրամաբանության գլխավոր նպատակը մաքուր, անթերի մի կառույց ստանալն էր։ Կանոնավորությունը (ճշտությունը) մտքի ձևերի շաղկապման այն եղանակն է, որը թույլ է տալիս ճշմարիտ նախադրյալներից ստանալ ճշմարիտ եզրակացություն։

• Ճշմարտություն. Ըստ համապատասխանության սկզբունքի (Արիստոտել)՝ ճշմարիտ է այն դատողությունը, որը համապատասխանում է իրականությանը։

Դասական տրամաբանության մեջ կարևորվում են մտքի ձևերը, իսկ բովանդակությունը և համատեքստը, կարծես, նշանակություն չունեն։ Այստեղ մտքի կառուցվածքն է առաջնային։ Այս համակարգը հզոր է, բայց իդեալական է աշխատում մաքուր, վերացական պայմաններում, մինչդեռ իրական կյանքում մարդիկ հազվադեպ են խոսում այդպիսի սիլոգիզմներով, հաճախ ասում են մի բան, նկատի ունենալով բոլորովին այլ բան։

2. Ոչ դասական տրամաբանական համակարգեր. փոխակերպական տրամաբանություն

Այս «մյուս կեսը», որը դուրս է մնում Արիստոտելի խիստ կանոններից, ոչ դասական տրամաբանությունն է, որի մեջ մտնում են դիալեկտիկական, տրանսցենդենտալ, բազմարժեք, կոնստրուկտիվ տրամաբանությունները և խիստ իմպլիկացիայի համակարգերը։ Այս ոլորտի կարևոր մասն է կազմում հայ փիլիսոփա Գեորգ Աբելի Բրուտյանի (1926-2015) զարգացրած փոխակերպական տրամաբանությունը։

Փոխակերպական տրամաբանությունը հենց այն տրամաբանությունն է, որը հաշվի է առնում ոչ միայն բառերը, այլև դրանց հետևի համատեքստն ու ենթատեքստը։ Այն ուսումնասիրում է ոչ թե իդեալական, այլ իրական, կենդանի լեզուն։

Փոխակերպական տրամաբանության առարկան.

Փոխակերպական տրամաբանությունն ուսումնասիրում է.

• Մտքի բացահայտ և ոչ բացահայտ ձևերը։

• Մտքի բացահայտ ձևերից ոչ բացահայտ ձևերի բխեցման կանոնները։

• Ոչ բացահայտ ձևերի միջոցով մտքի բացահայտ ձևերի իմաստի ու նշանակության ճշգրտման սկզբունքները։

Մտքի Բացահայտ և Ոչ Բացահայտ Ձևերը

Երրորդ հանդիպման առանցքային նշանակություն ունեցավ մտքի ձևերի տարանջատումը.

1. Բացահայտ Մտքի Ձև. Այն ձևն է, որը ամրագրված է լեզվական միջոցներով (գրավոր կամ բանավոր խոսքի միավորներով) և ընկալելի է զրուցակցի զգայարանների համար։

2. Ոչ Բացահայտ Մտքի Ձև. Այն ակնհայտորեն ամրագրված չէ լեզվական միջոցներով, սակայն դրա մասին կարելի է կռահել կամ բխեցնել՝ վերլուծելով առաջադրված տեքստի համատեքստն ու ենթատեքստը։

Ոչ բացահայտ ձևերը բաժանվում են համատեքստային և ենթատեքստային։ Հենց այս գործոնները հաշվի չառնելն էլ հանգեցնում է մտքի սխալների։

Մտքի սխալները. համատեքստի և ենթատեքստի դերը

1. Համատեքստային Սխալներ (Համատեքստի Զանցառում)

Համատեքստը կարևոր է, քանի որ այն ցույց է տալիս, թե ինչպես են իրավիճակն ու թաքնված իմաստները փոխում արտահայտության նշանակությունը։

• Տրամաբանական Համատեքստ. Կշռադատությունների այն համակարգն է, որի շրջանակներում գործածվում է դրույթը։

• Ֆիզիկական Համատեքստ. Այն պայմաններն ու հանգամանքներն են (լսարանի կրթամակարդակը, ժողովրդագրական կազմը, քաղաքական իրավիճակը և այլն), որոնց պարագայում ներկայացվում է ելույթը։

Բանախոսը բերեց վառ օրինակներ, որոնք ցույց են տալիս, թե ինչպես է ֆիզիկական իրականությունը փոխում ամեն ինչ։

• Օրինակներ.

  • Առանց տրամաբանական կամ ֆիզիկական համատեքստը հաշվի առնելու հնարավոր չէ միանշանակ մեկնաբանել այնպիսի դատողությունների իմաստը, ինչպես՝ «Դասախոսը գոհ մնաց լսարանից» կամ «Կիրակոսը Պետրոսին ասաց. «Համա՜ թե ավազակն ես դու»»։

  • Հուղարկավորության ժամանակ «բարով տեսանք» ողջույնը տեխնիկապես ճիշտ է, բայց համատեքստը դրան դարձնում է ուղղակի անհեթեթ։

  • «Արմենթել» ընկերության գովազդը 2007թ. շոգ ամռանը՝ «գիշեր է գալու, թեժ է լինելու»։ Տեխնիկապես ամեն ինչ ճիշտ էր, բայց ֆիզիկական համատեքստը (40 աստիճան շոգը) այդ խոստմանը տալիս էր ակնհայտ կոմիկական երանգ։

Համատեքստի վերլուծությունը թույլ է տալիս հստակեցնել ու ճշգրտել դրույթի իմաստն ու նշանակությունը։

2. Ենթատեքստային Սխալներ (Ենթատեքստի Անտեսում)

Ենթատեքստի դեպքում մենք գործ ունենք չասված, բայց ենթադրվող իմաստների հետ։ Սա ավելի բարդ գաղափար է, որը թաքնված է հենց բառերի մեջ։

• Սահմանում. Ենթատեքստը այն դատողությունների համակարգն է, որոնք թեև ակնհայտ կերպով ամրագրված չեն տեքստի լեզվական միավորների օգնությամբ, սակայն դրանք կարելի է բխեցնել լրացուցիչ վերլուծության արդյունքում։

• Քաղաքական Օրինակ. Դիտարկվեց «Դատապարտում ենք 1915 թ. Թուրքիայում հայերի դեմ իրականացված ցեղասպանությունը: Պահանջում ենք ճանաչում և հատուցում» դրույթը։

  • Այս դրույթը հասկանալու համար պետք է դիտարկել ենթատեքստային իրողությունը, օրինակ՝ ՀՀ Անկախության հռչակագիրը, որի 11-րդ կետն ասում է. «Հայաստանի Հանրապետությունը սատար է կանգնում 1915 թվականին Օսմանյան Թուրքիայում և Արևմտյան Հայաստանում հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործին»։

  • Շատերը մեկնաբանում են սա որպես իրավական հիմք ուղղակիորեն Թուրքիայից ճանաչում պահանջելու համար։ Սակայն ենթատեքստին նայելիս, «սատար կանգնելը» նշանակում է աջակցել միջազգային հանրության կողմից ճանաչման գործընթացին, ինչը պարտադիր չի նշանակում ուղիղ պահանջ ներկայացնել հենց Թուրքիային։ Այս նրբությունը չհասկանալը հանգեցնում է լուրջ տրամաբանական ու քաղաքական սխալ մեկնաբանությունների։

Հաղթահարում. ճշգրիտ վերականգնում

Քննարկվեց այն հարցը, թե արդյոք ենթատեքստի վրա հիմնվելը չի նշանակում, որ ամեն ինչ դառնում է հարաբերական։ Բանախոսը հստակեցրեց, որ վտանգ կա, եթե կամայականորեն ենթատեքստեր ենք հորինում։ Սակայն փոխակերպական տրամաբանության նպատակը ոչ թե կամայական մեկնաբանությունն է, այլ հնարավորինս ճշգրիտ վերականգնելն այն իմաստը, որը դրվել է խոսքի մեջ, հաշվի առնելով պատմական, մշակութային և լեզվական համատեքստը։

Ճանաչողության ընդհանուր բնութագիրը

Հանդիպման ընթացքում անդրադարձ կատարվեց նաև ճանաչողությանը, որն ընդունված տեսակետի համաձայն՝ իրականության առարկաների և երևույթների, դրանց հատկությունների հոգեկան արտացոլումն է սուբյեկտի գիտակցության մեջ։

Ճանաչողության եղանակները երկուսն են.

1. Զգայական. Ներառում է Զգայությունը, Ընկալումը և Մտապատկերը։

2. Բանական. Ներառում է Հասկացությունը, Դատողությունը և Մտահանգումը։

Այս եղանակների վրա են հիմնված իմացաբանական երկու հիմնական ուղղությունները.

• Սենսուալիզմ. Ճշմարիտ գիտելիքի հիմնական աղբյուրը համարում է զգայարանները (օրինակ՝ Ջոն Լոկ, Էպիկուր)։

• Ռացիոնալիզմ. Ճշմարիտ գիտելիքի հիմնական աղբյուրը համարում է բանականությունը, վերացական-տրամաբանական մտածողությունը (օրինակ՝ Պյութագորաս, Պլատոն, Ռենե Դեկարտ, Գեորգ Հեգել)։

Այսպիսով, երրորդ հանդիպումը մեզ սովորեցրեց, որ ճիշտ մտածելը պարզապես ճիշտ կառուցված նախադասություններ շարելը չէ։ Դա նաև իրավիճակը կարդալու, չասվածը լսելու և բառերի հետևում թաքնված աշխարհը տեսնելու կարողությունն է։ Իրական վերլուծությունը սկսվում է այնտեղ, որտեղ ավարտվում են բառերը։ Մասնակիցները մի շարք պրակտիկ օրինակների քննարկման միջոցով ծանոթացան մտքի ձևերին, դրանց կանոնավոր շաղկապման սկզբունքներին և բացահայտեցին կանոնավոր մտածողության էական նշանակությունը տարբեր ոլորտներում և իրավիճակներում 

Մտորելու Թեմա. Փորձեք վերլուծել վերջին քաղաքական ելույթը կամ նույնիսկ ընկերական վեճը. եթե փորձեք վերլուծել ոչ թե բառացի ասվածը, այլ դրա հնարավոր համատեքստն ու թաքնված ենթատեքստը, արդյոք դրա իմաստը կտրուկ կփոխվի ձեզ համար։ Սա հենց այն գործիքն է, որը տրամադրում է տրամաբանական մտածողություն և, մասնավորապես, փոխակերպական տրամաբանությունը։

Առաջին թեմատիկ բաժնի վերջին՝ թվով չորրորդ հանդիպումը նվիրված էր Գիտելիքի հիմնավորման հիմնախնդրին։ Այս հանդիպումը, որը վարում էր Դավիթ Աքելյանը, շատ կարևոր էր, քանի որ փաստացի ամփոփեց մեր քննարկումները գիտելիքի և իմացաբանության մասին։ 

Հանդիպման առանցքում դրված էր մի շատ բարդ ու հիմնարար հարց՝ «Արդյո՞ք գիտելիքը պետք է լինի անսխալական»։

Գիտելիքի Անսխալականության Պահանջը

Հանդիպման քննարկումները պտտվում էին իմացաբանության դասական սահմանման շուրջ՝ Գիտելիքը հիմնավոր ճշմարիտ համոզմունք է (Justified True Belief)։ Որպեսզի S-ը (սուբյեկտը) իմանա P (պնդումը), պետք է ապահովված լինեն երեք պայման՝ P-ն ճշմարիտ է, S-ը համոզված է, որ P-ն ճշմարիտ է, և S-ն ունի հիմնավոր համոզմունք, որ P-ն ճշմարիտ է։

Այստեղից բխում է այն մարտահրավերը, թե արդյոք իմանալու համար (որպես հավաստի, անսխալական գիտելիք), պետք է ունենալ այնպիսի հիմնավորումներ, որոնք իրապես երաշխավորում են այդ գիտելիքը և այդպիսով բացառում են հակառակը (ոչ-Ա-ն)։

Հանդիպման ընթացքում դրված էր երկու գլխավոր հարցադրում:

1. Արդյո՞ք գիտելիքը որպես պայման պահանջում է անսխալականություն։ 

2. Արդյո՞ք գիտելիքի անսխալականության պայմանը հնարավոր է բավարարել։ 

Փորձ 1. Անվերջ Հետադիմության Խնդիրը

Որպեսզի մասնակիցները զգային այս պահանջի դժվարությունը, նրանց առջև դրվեց մի խնդիր՝ ընտրել որևէ պնդում (օրինակ՝ «Հայերն առաջինն են ընդունել քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն») և փորձել հիմնավորել այն։

Ամենակարևոր պայմանն այն էր, որ յուրաքանչյուր նոր հիմնավորող պնդում իր հերթին պետք է հիմնավորվեր մեկ այլ պնդմամբ, և այդպես շարունակ։

Այս վարժությունը բերեց այսպես կոչված Հետադիմության խնդրին (Regress Problem)։ Ինչպես նշեցին մասնակիցների քննարկումները, հիմնավորումների շղթան շատերին տարավ մի վիճակի, որը կոչվում է անվերջ հետադիմություն (Ad Infinitum)։ Դա այն զգացողությունն է, երբ անընդհատ հարցնում ես, «Ի՞նչ հիմնավորմամբ ես գիտեմ, որ...», և պատասխանը տանում է դեպի հաջորդ հարցը՝ առանց երբևէ հասնելու վերջնական ամուր հիմքի։

Մասնակիցները սկսեցին հարցեր տալ իրենց իմացության աղբյուրների մասին. Ի՞նչ հիմնավորմամբ են գիտեն, որ «Հայերն առաջինն են ընդունել քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն». դպրոցական դասագրքո՞վ, պատմության ուսուցչուհո՞ւ միջոցով, հանրագիտարանո՞վ, թե՞ ֆեյսբուքյան գրառմամբ։

Երկու Հիմնական Մոտեցում. Լավատեսական և Վատատեսական հայեցակարգեր

Հիմնավորումների շղթայի այս խնդիրը հանգեցնում է իմացաբանական երկու հիմնական մոտեցումների՝ լավատեսական և վատատեսական:

1. Լավատեսական Հայեցակարգեր (Ֆունդամենտալիզմ/Դոգմատիզմ)

Մյուս խմբերն իրենց քննարկումներում կանգ էին առնում մի փուլում, այսինքն՝ ստիպված էին լինում պարզապես ընդունել մի դրույթի ճշմարտացիությունը առանց այն հիմնավորելու՝ որպես իրենց սկզբնակետ կամ աքսիոմ։

Դասական ֆունդամենտալիզմը (հիմնարարապաշտությունը) հենց այդ մոտեցումն է։ Այն պնդում է, որ գիտելիքը պետք է հիմնված լինի բացարձակ ճշմարիտ, հիմնավոր և անսխալական իմացաբանական-գիտաբանական հիմքերի վրա։

• Հիմնական գաղափարները.

  • Դոգմատիզմ. Մեր իմացությունում կան գիտելիքներ, որոնք իմացաբանորեն արտոնյալ են։

  • Ինֆալիբիլիզմ. Մեր իմացությունում կան գիտելիքներ, որոնք իմացաբանորեն անսխալական են։

  • Դասական ջաստիֆիկացիոնիզմը պահանջում է բացարձակ հիմնավորվածություն և անսխալականություն։

Դասական ֆունդամենտալիզմի համաձայն, բազիսային համոզմունքները պետք է ունենան այս հատկանիշները:

1. Անսխալականություն (Infallibility). Դրանք չեն կարող սխալ լինել կամ հերքվել։

2. Անուղղելիություն (Incorrigibility). Դրանք հնարավոր չէ ուղղել կամ բարելավել հետագա ապացույցներով։

3. Անկասկածելիություն (Indubitability). Դրանք չի կարելի ռացիոնալ կերպով կասկածի տակ դնել։

4. Ինքնակնհայտություն (Self-evidence). Դրանց ճշմարիտ լինելն անմիջապես ակնհայտ է։

Կարտեզյան Ինֆալիբիլիզմը դասական ֆունդամենտալիզմի վառ օրինակն է, որը հիմնվում է Ռենե Դեկարտի հայտնի թեզերի վրա:

• «Ամեն բան կասկածելի է բացի այն փաստը, որ ես կասկածում եմ»։

• Cogito Ergo Sum («Ես մտածում եմ (կասկածում եմ), հետևաբար գոյություն ունեմ»)։

• Քանի որ Աստված ամենակարող է և ամենայն բարիքի սկիզբն ու պատճառը, Նա չէր կարող տալ մեզ ճանաչողության այնպիսի միջոցներ, որոնք մեզ ամբողջությամբ կմոլորեցնեին։

2. Վատատեսական Հայեցակարգեր (Սկեպտիցիզմ)

Եթե ընդունում ենք, որ գիտելիքը պահանջում է անսխալականություն, բայց կարծում ենք, որ այդ պայմանն անհնար է ապահովել, ապա հասնում ենք սկեպտիցիզմի եզրակացության:

• «Գիտելիքը պահանջում է անսխալականություն, սակայն անսխալականության պայմանի ապահովումը հնարավոր չէ։ Հետևաբար, ողջ իմացությունը կասկածելի և անորոշ է»։

• Սա բերում է այն եզրակացությանը, որ որևէ համոզմունք գիտելիք չէ, և գոյություն չունի հիմնավոր իմացություն։

Ինչու՞ է դժվար բավարարել Անսխալականության Պայմանը

Մեր քննարկումները բացահայտեցին, թե ինչու է անսխալականության պահանջը գրեթե անհնարին, հատկապես էմպիրիկ գիտելիքների համար:

1. Մարդկային Սխալական Բնույթ. Մենք բոլորս սխալական ենք։

2. Անկայուն Փորձի (Ինդուկցիայի) Խնդիրը. Էմպիրիկ գիտելիքը բնույթով սխալական է, քանի որ կախված է դիտումից, փորձից և ինդուկտիվ դատողությունից, որոնք հակված են սխալների և վերանայման։ Նախորդ փորձը, անկախ մասնավոր դեպքերի քանակից, չի կարող տրամաբանականորեն երաշխավորել ապագա իրադարձությունների նույնօրինակ լինելը (Օրինակ՝ «Բոլոր կարապները սպիտակ են» պնդումը հերքվում է սև կարապի ի հայտ գալով)։

3. Սարքային Հարաբերականության Խնդիր. Դիտումների ընթացքում կիրառվող սարքերի հավաստիությունը կախված է այն տեսություններից, որոնց վրա այդ սարքերը հիմնված են։ Եթե տեսությունները սխալական են, ապա դրանց վրա հիմնված սարքերը նույնպես սխալական են։

4. Տեսական Կանխադրվածություն (Theory-ladenness). Մեր դիտարկումները երբեք «մաքուր» չեն, այլ ձևավորված են որոշակի տեսությունների, հավատալիքների, նախադրյալների և ենթադրությունների կողմից։

Գիտելիքի Միակ Անսխալական Տեսակը. Վերլուծական Դատողություններ

Չնայած այս խնդիրներին, բանախոսը ցույց տվեց, որ կան գիտելիքի տեսակներ, որոնց նկատմամբ հնարավոր է ապահովել անսխալականության պայմանը։ Դրանք վերլուծական (անալիտիկ) դատողություններն են։

• Սահմանում. Վերլուծական դատողությունները արտածելի են սահմանումներից։

• Օրինակ. «1 + 2 = 3» պնդումը։ Քանի որ 2-ի սահմանումը 1+1-ն է, իսկ 3-ի սահմանումը 1+1+1-ն է, ապա 1+2=3-ը անհրաժեշտաբար բխում է սահմանումներից, և մենք կարիք չունենք դա հաստատելու փորձի միջոցով։

• Հատկություններ. Դրանք չեն կարող հակասել փորձերի կամ դիտարկումների արդյունքներին։ Դրանք անհրաժեշտաբար գործում են բոլոր հնարավոր աշխարհներում, քանի որ հակառակը անտրամաբանական է։

Սակայն, գիտելիքի մեծ մասը կազմում են համադրական (սինթետիկ) դատողությունները, որոնք չեն կարող արտածվել միայն սահմանումներից և կարող են հակասել փորձի արդյունքներին։

Ֆալիբիլիզմ. Գիտելիք առանց Անսխալականության

Եթե մենք մերժում ենք, որ գիտելիքը պահանջում է անսխալականություն, մենք հասնում ենք Ֆալիբիլիզմի (Սխալականության) հայեցակարգին։

• Սահմանում. Ֆալիբիլիզմը իմացաբանական հայեցակարգ է, ըստ որի, բոլոր համոզմունքները սխալական են (ենթակա են սխալի հնարավորության) կամ ոչ մի համոզմունք երբևէ չի կարող վերջնականապես կամ անսխալականորեն հիմնավորվել (առանց բացառելու սխալի հնարավորությունը և ռացիոնալ կասկածը)։

• Գիտելիքի Ֆալիբիլիստական Սահմանում. Մենք ունենք սխալական հիմնավորմամբ սխալական իմացություն (գոյություն ունեն հիմնավոր սխալական գիտելիքներ)։ S-ը գիտի P որպես սխալական գիտելիք այն դեպքում, երբ S-ը գիտի P որոշակի E հիմնավորմամբ, սակայն հնարավոր է, որ այդ համոզմունքը կեղծ է կամ E հիմնավորումը ինքնին չի երաշխավորում P-ն։

Ֆալիբիլիզմը բախվում է մի շարք խնդիրների, այդ թվում՝ Gettier Problem-ը, Closure Problem-ը (Brain in a Vat) և Threshold Problem-ը (հիմնավորման շեմի խնդիրը)։

• Closure Problem (Իմացաբանական Փակվածության Խնդիր). Եթե S-ը գիտի P և գիտի, որ P-ն ենթադրում է Q, ապա S-ը գիտի նաև Q։ Եթե ես գիտեմ, որ ձեռքեր ունեմ (P), ապա դա ենթադրում է, որ ես փորձանոթի մեջ ամփոփված ուղեղ չեմ (Q)։ Ֆալիբիլիզմի տեսանկյունից, ձեռքեր ունենալու իմ ապացույցը, թեև առօրյա ինտուիցիայի միջոցով ճշմարիտ է, այնուամենայնիվ, սխալական է։

• Threshold Problem (Հիմնավորման Շեմի Խնդիր). Որքա՞ն հիմնավոր պետք է լինի համոզմունքը, որպեսզի այն որակվի որպես գիտելիք։ Ցանկացած կետ 1-ից փոքր (բացարձակ հիմնավորում), թվում է կամայական։

Ամփոփում և Հաջորդ Բլոկի Անցում

Չորրորդ հանդիպմամբ ամփոփվեց Փիլիսոփայական մտածողությանը և ձևական տրամաբանությանը նվիրված մեր առաջին բլոկը։ Այս քննարկումները, որոնք ցույց տվեցին մեր գիտելիքի հիմքերի դժվարությամբ ձեռք բերվող բնույթը (հետադիմություն կամ դոգմատիկ սկիզբ), հիանալի հիմք ստեղծեցին հետագա քննարկումների համար։

Հաջորդ հանդիպումից սկսվելու է բոլորովին նոր ուղղություն՝ Ազգային ինքնություն, հիշողություն և պատմություն։ Սա շատ կարևոր ու արդիական թեմա է, հատկապես մեր օրերում։

Երկրորդ թեմատիկ բաժնի առաջին հանդիպումը նվիրված էր ինքնությանը։ Այս հանդիպումը, որը վարում էր Փիլիսոփայության և հոգեբանության ֆակուլտետ Փիլիսոփայության պատմության, տեսության և տրամաբանության ամբիոնի դոցենտ Սիլվա Պետրոսյանը։ 

Հինգերորդ հանդիպումը, տարբերվում էր նախորդներից իր ինտերակտիվ բնույթով։ Սա ոչ թե դասախոսություն էր, այլ ինքնաբացահայտման մի յուրահատուկ սեանս, որտեղ մենք փորձեցինք հասկանալ, թե ով ենք մենք՝ որպես անհատներ և որպես հավաքականություն։

Ահա թե ինչպես անցավ այդ հետաքրքիր գործընթացը։

Փուլ 1. «Ո՞վ եմ ես» – Անհատական Ինքնության Որոնում

Հանդիպման առաջին մասը նվիրված էր անհատական ինքնորոշմանը։ Մասնակիցներին առաջադրվեց մի պարզ թվացող, բայց խորքային վարժություն. թղթի վրա պատասխանել «Ո՞վ եմ ես» հարցին։

Սակայն խնդիրը բարդանում էր փուլային մոտեցմամբ.

1. Սկզբում պետք էր գրել հինգ պատասխան (բառի կամ կապակցության տեսքով)։

2. Այնուհետև ավելացնել ևս հինգը։

3. Եվ վերջում ավելացնել ևս հինգը՝ ընդհանուր ունենալով 15 բնութագրիչ։

Այս մեթոդը ստիպեց մասնակիցներին դուրս գալ մակերեսային պատասխաններից և փորփրել ավելի խորը շերտեր։ Արդյունքները չափազանց հետաքրքիր էին։ Մասնակիցների պատասխաններում հաճախ հանդիպում էին այնպիսի բնորոշումներ, ինչպիսիք են՝ «հայ», «լոռեցի», «ապագա հոգեբան», «բանական էակ», «մտածող մարդ» և այլն։ Հանդիպեցին նաև ավելի քիչ տարածված, բայց յուրահատուկ պատասխաններ, օրինակ՝ «զինվոր», «կամավոր», «գերմարդ», «ստեղծարար»։

Վարժության ավարտին մասնակիցներին հանձնարարվեց այդ 15 բնութագրիչներից առանձնացնել երեք ամենակարևորները։ Այս ընտրության հիման վրա էկրանին ձևավորվեց բառերի ամպ (word cloud), որը վիզուալ կերպով ցույց տվեց խմբի հավաքական պատկերացումը «Ես»-ի մասին՝ ընդգծելով այն բնութագրումները, որոնք ամենաշատն էին կրկնվում։

Փուլ 2. Ինքնության Տեսակները. Որտե՞ղ է խարսխված մեր «Ես»-ը

Անհատական պատասխանները գրելուց հետո մենք անցանք տեսական վերլուծության։ Քննարկվեցին ինքնության տարբեր հարթություններն ու տեսակները, մասնավորապես՝

• Ոգեղեն

• Անձնային

• Տնտեսական

• Տարածատիրական

• Քաղաքական

Մասնակիցներին հանձնարարվեց իրենց գրած բնութագրիչները դասակարգել ըստ ինքնության այս ոլորտների։ Սա օգնեց հասկանալ, թե յուրաքանչյուր մասնակցի համար որ ոլորտն է ավելի գերիշխող՝ արդյոք մենք մեզ ավելի շատ բնորոշում ենք մեր մասնագիտությամբ (տնտեսական), մեր ծննդավայրով (տարածքային), թե՞ մեր արժեքներով (ոգեղեն/անձնային)։

Փուլ 3. «Ո՞վ ենք մենք» – Կոլեկտիվ Ինքնության Պատկերը

Բանախոսության երկրորդ հատվածում ուշադրությունը «Ես»-ից տեղափոխվեց դեպի «Մենք»։ Մասնակիցներին նույն մեթոդաբանությամբ (5+5+5 բնութագրիչ) հանձնարարվեց պատասխանել «Ո՞վ ենք մենք» հարցին։

Այս վարժության արդյունքում ստացված բառերի ամպը բավականին խոսուն էր և, կարելի է ասել, մտորելու տեղիք տվող։ Կրկնվող և ամենաշատ հանդիպող պատասխանների շարքում էին.

• «Հայ»

• «Երիտասարդներ»

• «Մահկանցուներ»

Սակայն հատկանշական էր նաև մեկ այլ բնորոշում, որը շատերի մոտ էր հանդիպում՝ «պառակտված»։ Սա ցույց է տալիս, որ մեր կոլեկտիվ ինքնընկալման մեջ ներքին բաժանվածության զգացողությունը բավականին սուր է։

Հինգերորդ հանդիպումը թույլ տվեց հասկանալ և ըմբռնել ինքնությունը բազմակողմանիորեն և մի շարք չափումներում։ Մենք տեսանք, թե ինչպես ենք մենք ընկալում ինքներս մեզ որպես անհատներ և ինչպես ենք տեսնում մեր հավաքականությունը։ Այս «քարտեզագրումը» հիանալի մեկնարկ է հաջորդ հանդիպումների համար, որտեղ ավելի խորը կքննարկենք ազգային ինքնության և հիշողության նրբերանգները։

Փիլիսոփայության դպրոց 2025-ի վեցերորդ հանդիպումը նվիրված էր մի թեմայի, որը թվում է, թե բոլորիս ծանոթ է դպրոցական տարիներից, բայց որը, պարզվեց, շատ ավելի բարդ ու խորքային կառուցվածք ունի։

Այս անգամ բանախոսն էր Փիլիսոփայության պատմության, տեսության և տրամաբանության ամբիոնի դոցենտ Դավիթ Մոսինյանը, իսկ հանդիպման թեման՝ «Պատմությունը որպես տեքստ»։

Ինքնակենսագրություն. Իմացությո՞ւն, թե՞ Վստահություն

Պրն Մոսինյանը հանդիպումը սկսեց շատ դիպուկ ու սադրիչ հարցադրումներով. «Ի՞նչ է պատմությունը, ինչպես է այն տրվում մեզ, և ինչպես է պատմությունն ինքնին հնարավոր առանց որևէ միջնորդվածության»։

Որպեսզի այս հարցը դառնա շոշափելի, բանախոսը դիմեց լսարանին՝ հարցնելով, թե արդյոք երբևէ գրե՞լ ենք ինքնակենսագրական։ Եվ ամենակարևորը՝ արդյոք դրանում տեղ գտած տեղեկատվությունը (օրինակ՝ մեր ծննդյան օրը, վայրը) գիտենք մեր սեփական փորձառությունի՞ց, թե՞ դրանք մեզ հայտնի են այլ մարդկանց միջոցով (օրինակ՝ ծնողների պատմածով)։ Սա փայլուն օրինակ էր՝ ցույց տալու համար, որ անգամ մեր անձնական պատմությունը մեզ տրված է միջնորդավորված՝ ուրիշի վկայության կամ պատումի միջոցով։

Այս համատեքստում մենք քննարկեցինք պատմական ինքնակենսագրականների օրինակներ, որոնք ցույց են տալիս, թե ինչպես է հեղինակը կառուցում իր «Ես»-ի պատմությունը.

• Օգոստինոս Երանելին իր «Խոստովանություններում» դիմում է Աստծուն՝ ներկայացնելով մարդուն, որը «կրում է իր մահկանացությունը»։

• Ժան-Ժակ Ռուսոն հավակնում էր ցույց տալ մարդուն «իր բնույթի ողջ ճշմարտությամբ»։

• Ջոն Սթյուարթ Միլլը փորձում էր հուշ թողնել «առանց իրադարձությունների մի կյանքի մասին»։

Պատմությո՞ւն, թե՞ Պոեզիա. Արիստոտելյան Դիտանկյուն

Շատ հետաքրքիր էր անդրադարձը Արիստոտելին, ով հստակ տարբերակում էր դնում պատմիչի և բանաստեղծի միջև։ Ըստ Արիստոտելի՝ տարբերությունը չափածո կամ արձակ գրելու մեջ չէ, այլ նրանում, որ «մեկը պատմում է տեղի ունեցածը (պատմիչը), իսկ մյուսը՝ թե ինչ կարող է տեղի ունենալ (բանաստեղծը)»։ Հենց այս պատճառով էլ Արիստոտելը համարում էր, որ բանաստեղծությունը պատմությունից լուրջ է ու փիլիսոփայական, քանի որ այն գործ ունի հնարավորի և ընդհանրականի հետ։

Ո՞վ է Պատմողը և Ո՞ւմ Պատմությունն է սա

Հանդիպման ընթացքում մենք խորացանք պատումի կառուցվածքի մեջ։ Պատմությունը պարզապես փաստերի շարադրանք չէ, այն ունի սուբյեկտ։

• Ո՞վ է պատմում՝ «Ես», «Դու», թե՞ «Նա»։

• Արդյո՞ք դա զուտ նկարագրություն է, թե՞ կոչ։

Այստեղ բանախոսն անդրադարձավ ներկայացուցչականության (representation) քաղաքական խնդրին։ Մեջբերվեց Կարլ Մարքսի միտքը. «Նրանք չեն կարողանում ներկայացնել իրենց, ուրեմն պետք է ներկայացվեն»։ Սա ուղիղ կապ ունի հետգաղութային ուսումնասիրությունների և օրիենտալիզմի հետ, երբ, օրինակ, «արևելաբանը» պաշտոնապես ներկայացնում է Արևելքը, բայց իրականում հաստատում է Արևմուտքի գերազանցությունը՝ զրկելով Արևելքին իր սեփական ձայնից, ինչպես նաև արձանագրելով արևելիք աններկայացվածությունը և վերջինիս ներկայացնելու անհրաժեշտությունը։

Պատմությունը որպես «Հաստ Կեղև»

Բանախոսության առանցքային գաղափարներից մեկը ձևակերպված էր Ֆրանկ Անկերսմիթի խոսքերով. «Անցյալի մասին մեր խոսքերը պատված են հաստ կեղևով»։ Այդ կեղևը կապված է ոչ թե բուն անցյալի, այլ մեկնաբանությունների և պատմագիտական վեճերի հետ։ Մենք երբեք չունենք «մաքուր» հայացք դեպի անցյալ, մենք միշտ նայում ենք նարատիվ (պատումային) լեզվի միջով, որը թափանցիկ չէ։

Փաստացի ստացվում է մի բանաձև. Անցյալ = Պատմություն = Պատում = Ներկա։

Տեքստերի Խաղը. Գրականությո՞ւն, թե՞ Պատմագիտություն

Հանդիպման ամենատպավորիչ հատվածներից էր, երբ պրն Մոսինյանը համեմատական անցկացրեց տարբեր տեքստերի միջև՝ ցույց տալու համար, թե որքան նման կարող են լինել գեղարվեստական և պատմական տեքստերը։

Մենք ընթերցեցինք հատվածներ.

1. Ումբերտո Էկոյի «Վարդի անունը» վեպից, որը սկսվում է որպես տարեգրություն («Մթին ժամանակներ ենք ապրում. Ժողովուրդն Աստծու հակված է այժմ դեպի առևտուրն ու երկպառակությունները, ցածը՝ մեծ բնակավայրերում, որտեղ սրբության ոգին ապաստան չունի, ոչ միայն խոսում են ռամկական բարբառներով (աշխարհականներից ուրիշ բան սպասելի չէ), այլև արդեն գրում այդ լեզվով»)։

2. Ստեփան Պալասանյանի «Պատմութիւն հայոց» աշխատությունից, որտեղ պատմիչը բարոյական դատողություններ է անում Մերուժան Արծրունու և Վասակ Սյունյացու մասին («Այս հույսն էր, որ այնքան անօրենություններ գործել տվեց իր ժամանակին Մերուժան Արծրունուն. նույն ակնկալությունն էր, որ ավելի մեծ չարիքներ պիտի գործել տար այժմ Վասակ Սյունյաց իշխանին»)։

3. Լեոյի «Թուրքական հեղափոխության գաղափարախոսությունը» գրքից, որտեղ քաղաքական վերլուծությունը միախառնված է պատումին («Մյուս օրը, առավոտյան, անգլիական, ֆրանսիական և ռուսական առաջին թարգմանները գնացին շոգենավ և այս անգամ արդեն ուրիշ տեսակ լեզու բանեցրին երեկվա փայլուն հաղթողների, իսկ այժմ պարզապես խաբված միամիտների հետ՝ հայտարարելով, թե «նրանց ծրագիրը հիմարության և անհեռատեսության արդյունք է»»)

4. Դերենիկ Դեմիրճյանի «Վարդանանք» պատմավեպից, որտեղ նկարագրվում է ճակատամարտի տեսարանը («Հայոց այրուձին հասավ ճակատ, ուր տեղավորված էին պարսից զորքերը՝ միշտ ենթակա քուշանների անակնկալ հարձակումներին և պատրաստ նույնը դարձնելու նրանց։ Զորքերի ճամբարները թաքնված էին ցրիվ, անապատի իջվածքներում և հովիտներում»)։

Այս օրինակները ցույց տվեցին, որ պատմությունը տեքստ է, որն ունի իր կառուցվածքը, լեզուն, ոճը և հեղինակի դիրքորոշումը։ Այն մեզ երբեք չի տրվում «մերկ» վիճակում, այլ միշտ հագնված է բառերի ու մեկնաբանությունների հանդերձանքով։

Ընդհանուր առմամբ այս հանդիպումը կարևոր և մտածելու տեղիք տվող հարցադրումներ բարձրացրեց։ Դրանք ստիպեցին ներկաներին վերանայել իերնց վերաբերմունքը դեպի այն, ինչը սովոր ենք անվանել «պատմական փաստ»։

Փիլիսոփայական էսսեն տրամաբանական կառուցվածքով տեքստ է, որտեղ ռացիոնալ փաստարկի միջոցով հիմնավորվում է այս կամ այն պնդումը։ Դուք վերցնում եք մեծ ու բարդ հարց կամ հիմնախնդիր և փորձում եք հասկանալ այն՝ հնարավորին չափ հստակ, տրամաբանված ու ուշադիր մտածելով։

Փիլիսոփայական էսսեի ամենակարևոր սկզբունքն այն է, որ այստեղ չկա «քո կարծիքը» (Ես կարծում եմ, որ P)։ Ձեր խնդիրն է ներկայացնել սեփական պնդումը, թեզը կամ տեսակետը պարզ, հասկանալի և հիմնավոր փաստարկների միջոցով (Ես կարծում եմ, որ P, որովհետև)։ 

Կարևոր է հիշել, որ

• դու չես կարող ուրիշների ասածը պարզապես կրկնել կամ վերարտադրել։ Պետք է վերլուծել գրականությունը, տարբեր մոտեցումներն ու տեսակետները, առկա փաստարկներն ու հակափաստարկները և ինքնուրույն եզրահանգումներ կատարել կամ զարգացնել այլ տեսակետեր, փաստարկներ, պնդումներ դրանց հիման վրա։

• փիլիսոփայական էսսեի գեղեցկությունը քո գաղափարների մեջ է, իսկ լեզուն պարզապես գործիք է այդ գաղափարները հստակ փոխանցելու համար։

• Քո խնդիրն է ոչ թե գրել «գեղեցիկ և հուզիչ» տեքստ, այլ ներկայացնել սեփական պնդումը պարզ, հասկանալի և հիմնավոր փաստարկների միջոցով։

Փիլիսոփայական տեքստը պետք է պաշտպանի և հիմնավորի որևէ թեզ կամ պնդում տրամաբանական ու ռացիոնալ փաստարկներով։ Այսինքն, դուք պետք է ոչ միայն ներկայացնեք հիմնավորումներ կամ փաստարկներ (A, B, C) ի պաշտպանություն ձեր թեզի (S), այլև դուրս մղեք կամ հերքեք հակափաստարկները (D, E, F)։ Դուք չեք կարող պարզապես կրկնել կամ վերարտադրել ուրիշների ասածը։

Եթե դուք հերքում եք որևէ թեզ (E), ապա պետք է ներկայացնեք հիմնավորումներ կամ փաստարկներ (D, E, F) և միաժամանակ դուրս մղեք կամ հերքեք հակափաստարկները (A, B, C)։

Թեմայի կամ թեմատիկ ուղղության ուսումնասիրում և ընտրություն

1. Թեմային առնչվող հիմնական հարցերի ու (հակա)փաստարկների առանձնացում և ուսումնասիրում 

2. Նախնական թեզի (պնդման, փաստարկի) ընտրություն (thesis statement)։

3. Համոզվել, որ ընտրված թեզը փիլիսոփայական է։

«Գլոբալ տաքացումը տեղի է ունենում, որովհետև մոլորակի միջին ջերմաստիճանը վերջին հարյուրամյակում կայուն աճել է՝ ըստ չափումների»։

Գիտական պնդում՝

• հիմնված է էմպիրիկ տվյալների վրա,

• ապացուցվում է չափումներով, վիճակագրությամբ, կլիմայական մոդելներով,

• և այն հաստատելը կամ հերքելը գիտական հետազոտության հարց է։

Փիլիսոփայական պնդումը կարող է ձևակերպվել հետևյալ կերպ՝

«Եթե գլոբալ տաքացումը գիտականորեն փաստված է, ապա զարգացած երկրները ունեն բարոյական պարտավորություն՝ նվազեցնել իրենց արտանետումները»։

«Արդյո՞ք ապագա սերունդների նկատմամբ պատասխանատվությունը կարող է հիմնավորել ներկա սերնդի ինքնսահմանափակումը»։

Փիլիսոփայական Էսսեի Կառուցվածքը և 10 Քայլից Բաղկացած Ուղեցույցը

Փիլիսոփայական էսսեն ունի խիստ կառուցվածք, որը բաղկացած է հետևյալ տրամաբանական քայլերից:

Քայլ 1. Թեմայի կամ Թեմատիկ Ուղղության Ընտրություն Այս փուլում պետք է ուսումնասիրել թեման, առկա խնդիրները, հարցադրումները, փաստարկները և մոտեցումները։ Կարևոր է համոզվել, որ ընտրված թեզը փիլիսոփայական է։ 

Քայլ 2. Հստակ և Բացահայտորեն Ձևակերպված Թեզիս Պետք է անմիջապես էսսեի սկզբում հստակ ձևակերպել այն թեզը կամ տեսակետը, որը պատրաստվում եք պաշտպանել։ Թեզի ձևակերպումը պետք է լինի պարզ, հստակ և հակիրճ։ Ձևակերպումը պետք է ցույց տա, որ P-ն ճշմարիտ է, որովհետև...։

Քայլ 3. Ներածություն Ներածությունը պետք է լինի հակիրճ, բացատրի աշխատանքի կառուցվածքը, ներառի հիմնական թեզի հստակ ձևակերպումը և ներկայացնի հիմնական փաստարկների դիտանկյունները։

Քայլ 4. Սահմանումներ Անհրաժեշտ է ճշգրիտ սահմանել բոլոր հիմնական հասկացությունները, եզրույթները և գաղափարները, որոնց վրա հիմնվում է քննարկվող թեզը և ներկայացվող փաստարկները։

Քայլ 5. Փաստարկներ Ներկայացրեք հստակ և հիմնական փաստարկներ։ Դուք պետք է տարանջատեք ձեր ու այլոց փաստարկները (եթե կան)։ Փաստարկները պետք է պաշտպանվեն քայլ առ քայլ և պատճառահետևանքային կապերի վերհանման միջոցով։

Քայլ 6. Առարկություններ Պետք է քննարկել և ներկայացնել առնվազն մեկ լուրջ, հիմնավոր հակափաստարկ։ Հակափաստարկը պետք է վերլուծվի օբյեկտիվորեն և առանց կողմնակալության։ Եթե քննադատում եք փաստարկը, պետք է հստակ նշել, թե տրված փաստարկի որ քայլին կամ հատվածին է ուղղված ձեր քննադատությունը։

Քայլ 7. Պատասխաններ Հակադարձեք և պատասխանեք առկա առարկություններին ու հակափաստարկներին։ Պաշտպանեք ձեր պնդումը կամ, անհրաժեշտության դեպքում, վերանայեք կամ վերաձևակերպեք այն։

Քայլ 8. Օրինակներ Օգտագործեք մտափորձեր (thought experiments), պատկերավոր կամ տրամաբանական իրավիճակներ կամ իրական օրինակներ՝ ձեր փաստարկները փորձարկելու և դրանք պարզ ու հստակ ներկայացնելու համար։

Քայլ 9. Եզրակացություն Ցույց տվեք, թե ուր տարավ ձեզ մտքի ընթացքը։ Եզրահանգումները պետք է անմիջականորեն բխեն ներկայացված նախադրյալներից և վերլուծությունից։ Մի կրկնեք պարզապես թեզը, այլ անդրադարձեք դրա պրակտիկ-տեսական նշանակությանը և այն ընդունելու կամ մերժելու հետևանքներին։

Քայլ 10. Բովանդակային և Կառուցվածքային Գնահատում Վերընթերցեք և ստուգեք էսսեի բովանդակությունը, մտքի ընթացքը և կառուցվածքը։ Համոզվեք, որ տեքստն ունի համապատասխան տրամաբանական կառուցվածք։

Հարցեր, որոնք էսսե գրելու յուրաքանչյուր քայլում կօգնեն Ձեզ

Քայլ 1. Թեմայի կամ թեմատիկ ուղղության ընտրություն. 

• Արդյո՞ք ես բավարար չափով ուսումնասիրել եմ թեման, հիմնական հարցադրումները, փաստարկները և մոտեցումները։

Քայլ 2. Հստակ և բացահայտորեն ձևակերպված թեզիս

• Արդյո՞ք ես անմիջապես էսսեի սկզբում հստակ ձևակերպել եմ այն թեզը կամ տեսակետը, որը պատրաստվում եմ պաշտպանել։

• Արդյո՞ք իմ թեզի ձևակերպումը պարզ է, հստակ և հակիրճ։

Քայլ 3. Ներածություն

• Արդյո՞ք ներածությունը հակիրճ է, բացատրում է աշխատանքի կառուցվածքը, ներառում է իմ հիմնական թեզի հստակ ձևակերպումը, ներկայացնում է իմ հիմնական փաստարկների դիտանկյունները։

Քայլ 4. Սահմանումներ

• Արդյո՞ք հստակ կերպով սահմանել եմ թեզին և փաստարկներին առնչվող հիմնական բոլոր հասկացություններ

Քայլ 5. Փաստարկներ 

• Արդյո՞ք ես հստակ կերպով ձևակերպեմ եմ փաստարկները և տարանջատել իմ ու այլոց ներկայացված փաստարկները։

Քայլ 6. Առարկություններ

• Եթե քննադատում եմ փաստարկը, արդյո՞ք հստակ նշել եմ, թե տրված փաստարկի որ քայլին կամ հատվածին է ուղղված իմ քննադատությունը։

Քայլ 7. Պատասխաններ

• Արդյո՞ք ներկայացրել եմ ամենակարևոր առարկությունները/հակափաստարկները, որոնք կարող են հնչել իմ թեզի/տեսակետի դեմ։

Քայլ 8. Օրինակներ

• Արդյո՞ք ես ներկայացրել եմ հստակ և համապատասխան օրինակներ (կամ մտափորձեր), որոնք իրականում աջակցում են իմ արգումենտին և ցույց տալիս, թե ինչպես է այն աշխատում գործնականում։

Քայլ 9. Եզրակացություն

• Արդյո՞ք իմ եզրակացություն բխում է տեքստից (վերլուծությունից)։ 

• Արդյո՞ք ներկայացված նախադրյալներից և (հակա)փաստարկներից անմիջականորեն բխում է ներկայացված եզրահանգումը։

Քայլ 10. Բովանդակային և կառուցվածքային գնահատում 

• Արդյո՞ք ես իմ էսսեի առնվազն երկու երրորդը նվիրել եմ սեփական փաստարկների և/կամ վերլուծության ներկայացմանը։ 

• Արդյո՞ք այն համապատասխանում է ներկայացվող կառուցվածքին։

Փիլիսոփայական Էսսեների Մրցույթ

Փիլիսոփայական էսսեների մրցույթը կապահովի սովորած գիտելիքի կիրառումը։

Առաջարկվող Թեմատիկ Ուղղություններ

Մրցույթի առաջարկվող թեմատիկ ուղղությունները համապատասխանում են ծրագրի երեք հիմնական բլոկներին.

1. Փիլիսոփայական մտածողություն և ձևական տրամաբանություն։

2. Ազգային ինքնություն, հիշողություն և պատմություն։

3. Էթիկա, պատասխանատվություն և ապագա։

Տեխնիկական Պահանջներ և Վերջնաժամկետ

• Ծավալը. Էսսեի ծավալը կարող է կազմել 3-8 էջ (MS Word, A4, 2mm)։

• Վերջնաժամկետը. Աշխատանքները պետք է ներկայացվեն մինչև դեկտեմբերի 12, 2025թ (ներառյալ)։

• Բովանդակային Պահանջ. Ներկայացվող վերլուծությունը պետք է կազմի աշխատանքի հիմնական բովանդակության առնվազն 50% -ը։ Դուք պետք է Ձեր էսսեի առնվազն երկու երրորդը նվիրեք սեփական փաստարկների և/կամ վերլուծության ներկայացմանը։

Արհեստական Բանականությունից (ԱԻ) Օգտվելու Կանոնները

ԱԻ-ից օգտվելը խրախուսվում է, սակայն բացառապես սահմանափակ դեպքերում.

1. Թեմատիկ ուղղության, թեզի, առկա փաստարկների, մոտեցումների ուսումնասիրում։

2. Անհրաժեշտ գրականության հայտնաբերում։

3. ԱԻ-ից ուղիղ մեջբերում կատարելու մեկ հնարավորություն՝ հղում տալով օգտագործված երկխոսության/ռեսուրսին։

Գնահատման Չափանիշներ

Գնահատումը կիրականացվի հետևյալ չափանիշներով.

1. Թեզի ներկայացվածությունը, ուսումնասիրվածությունը և վերլուծված լինելը։

2. Փաստարկների կառուցվածքը։

3. Առարկությունների և հակափաստարկների ներկայացված և վերլուծված լինելը։

4. Տրամաբանական կառուցվածքի պահպանումը։

5. Լեզվի հստակությունը (հասկացությունների, եզրույթների ներկայացումը, ընդհանուր ընթեռնելիությունը)։

6. Տեխնիկական չափանիշների պահպանումը։

Ձեզ ենք ներկայացնում էսսեների մի քանի հաջող օրինակներ՝

• Արդարության գաղափարի քննությունը՝ ըստ Պլատոնի եւ Արիստոտելի

• Էսսե. հասարակագիտության եւ փիլիսոփայության դասավանդման խնդիրը

• Պատասխան հարցին,ինչ է լուսավորականությունը

• The Last Messiah

• Arts: Philosophy Essay - Annotated Example

• Forget about the Correspondence Theory of the Truth